درسنامه چگونه می توانیم سالم زندگی کنیم بخش 2

چگونه می‌توانیم سالم زندگی کنیم؟

 

دیدگاه کلی

همانگونه که می‌دانید در ساختار ژنتیکی انسان بسیاری از بیماری‌ها به‌صورت برنامه‌ریزی شده وجود دارد. این بیماری‌ها را از پدر و مادر و اجداد خود به ارث برده‌ایم.

 

تغذیه نادرست، استرس، آب و هوای آلوده، عدم تحرک کافی، استفاده از مشروبات الکلی، سیگار، مواد غذایی هورمون‌دار و زندگی کردن در شرایط نامناسب به بیماری‌هایی که به‌صورت ژنتیکی در وجودمان برنامه‌ریزی شده اجازه بروز در سنین پایین‌تر را می‌دهد. این عوامل موثر که سبب بروز زودتر بیماری‌ها موجود در ساختار ژنتیکی‌مان می‌شود، بر روی سلول‌ها، بافت‌های حاصل از سلول‌ها و اندام‌های حاصل از بافت‌ها تأثیر منفی گذاشته و سبب بروز بیماری‌ها می‌شوند.

 

بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی بیشترین آمار مرگ و میر در اثر بیماری‌های قلبی و عروقی می‌باشد و بیماری سرطان که در سال‌های 1900 در ردیف چهارم بود حالا دومین رتبه را به خود اختصاص داده است و انتقال آن به رتبه اول مرگ و میر در سال‌های آینده نزدیک، دور از انتظار نیست. در ردیف سوم، مرگ و میر ناشی از عفونت قرار دارد و ردیف چهارم مربوط به مرگ و میر ناشی از تأثیرات و عوارض جانبی دارو می‌باشد.

 

داروها را قبل از بروز بیماری‌ها نمی‌توان مورد مصرف قرار داد، در ماه‌های زمستان برای پیشگیری از التهاب لوزه و یا ابتلا به برونشیت نمی‌توان آنتی‌بیوتیک مصرف کنیم. نمی‌توان به عنوان پیشگیری از سرطان از داروهای آن و یا شیمی درمانی استفاده کرد. به عبارتی این داروها را نمی‌توان به عنوان پیشگیری کننده و محافظت کننده از بیماری‌ها استفاده کرد.

 

اما با تکیه بر آموزه‌های طب اخلاطی می‌توانیم از سلامتی خود حفاظت کنیم و از بیماریها جلوگیری نمایم. در قدم اول هر فرد باید مزاج خود را بشناسد و بداند که به کدام طیف مزاج نزدیکتر است و در قدم دوم روش زندگی خود را مطابق شش راه سالم زیستن (سته ضروریه) قرار دهد. یعنی تنظیم روش زندگی، باید مطابق مزاج و خصوصیات ذاتی و فردی هرکس باشد.

 

بقراط حکیم فرموده‌اند: طب قیاس و تجربه است، اگر بشر بر یک طبع (مزاج) خلق شده بود هیچ‌کس بیمار نمی‌شد، زیرا چیزی بر ضد آن نبود تا شخص را بیمار کند.

 

در دیدگاه کلی برای سلامتی تن (حفظ الصحه) در طب اخلاطی دو نوع دستورالعمل وجود دارد:

الف) دستورات عمومی

ب) دستورات مخصوص هر مزاج

الف) دستورات عمومی

1. خوردن غذا فقط هنگام گرسنگی مجاز است؛ زمانی که به یک تکه نان خشک میل داشته باشیم.

2. نوشیدن مایعات نباید بیش از حد باشد.

3. فعالیت جسمانی به اندازه کافی ضروری است؛ در سنین بالا پیاده‌روی بهترین ورزش است.

4. استراحت و خواب به اندازه کافی ضروری است؛ نرم معتدل خواب شبانه 6  الی 10 ساعت و زمان خوابیدن حدود ساعت 10 شب.

5. عواطف و هیجانات نباید سرکوب شوند؛ اظهار آنها با رفیق شفیق و نزدیکان راز‌دار لازم است.

6. ادرار نباید حبس شود؛ ایجاد سنگ کلیه، مثانه، زخم و ... .

7. پاک نگه داشتن روده، نباید یبوست ایجاد شود؛ حدودا80% بیماریها از یبوست ناشی می‌شود.

8. تعریق به اندازه کافی برای حفظ سلامتی ضروری است؛ پیاده‌روی تند، روزانه 30 دقیقه.

 

 

در کتاب عیون الانباء فی طبقات الاطباء آمده است:

یکی از بزرگان، تیاذوق را در حال پیری و شکستگی دید و ترسید بمیرد و عوض و جانشین نداشته باشد، زیرا او اعلم مردم و حاذق‌ترین اطباءِ زمان دولت بنی‌امیه بود. به تیاذوق گفت: دستوری به من بده که من بر طبق آن تکلیف خود را بدانم و در تمام عمرم به آن رویه عمل کنم، زیرا می‌ترسم تو از بین ما بروی و مانند تو را نیابم،

تیاذوق گفت: ای مرد بزرگوارو خیّر، ده باب از ابواب طب را برای تو بازگو می‌کنم، که اگر آنها را بدانی و به آن عمل کنی، در مدت عمر خود بیمار نخواهی شد.

 

آن ده جمله این است:

1. هنگامی که معده‌ات پُر است چیزی بر آن اضافه نکن.

2. موادی که دندانت را ضعیف کند نجو، زیرا نتیجه‌اش ضعف معده است.

3. آب روی غذا زودتر از دو ساعت فاصله نیاشام، زیرا ریشه و اساس درد تخمه (فساد غذا در معده و بدی گوارش، سوءهضم) است و مبنای تخمه آشامیدن آب روی غذا می‌باشد.

4. باید هر دو روز یکبار به حمام بروی، زیرا حمام آنچه که دارو از بدنت خارج نمی‌کند، استحمام خارج خواهد کرد.

5. خون بدنت را زیاد کن، تا خود را حفظ کرده باشی.

6. در هر فصلی یک مرتبه قی و یک مرتبه مسهل مصرف نما.

7. هیچگاه ادرار خود را نگاه مدار ولو در حال سواری باشی.

8. قبل از خوابیدن به مستراح برو.

9. کمتر جماع کن، زیرا جماع از مایه زندگی می‌کاهد.

10. با زنان پیر نزدیکی نکن.

چون آن مرد بزرگ این مطالب را شنید، به دبیر خود دستور داد: این دستورها را با آب طلا بنویس و آنرا در صندوق طلای مُرصع ضبط و حفظ نما. آن مرد بزرگ به آن دستورها همه روزه نگاه و به آن عمل می‌کرد، لذا در مدت حیات خود مریض نشد، تا آنکه به مرگ طبیعی مُرد.

 

 

ب) دستورات مخصوص هر مزاج

مزاج شناسی

در طب اخلاطی، دیدگاه فیزیکی یا بیوفیزیکی وجود دارد و در امور طبیعیّه، سلامتی انسان در فرآیند ورودی‌ها و خروجی‌های بدن بررسی می‌شود؛ هر اندازه ورودی‌ها متناسب با مزاج بدن باشد سلامتی حاصل می‌شود و همچنین خروجی‌ها نشان دهنده صحت این مطلب خواهند بود.

 

امور طبیعیه

مقصود از امور طبیعیه اموری است که به‌وجود آمدن و تعادل انسان به‌وجود آنها بستگی دارد و شامل هفت جزء می‌باشد:

 

1. ارکان

2. امزجه

3. اخلاط

4. اعضاء

5. ارواح

6. قوا

7. افعال

 

ارکان

رکن، قوه و استعدادی است که بتوان حداقل سه خط عمود بر آن رسم کرد و یا در سه جهت به اعتدال برد. و اگر نتوانیم در سه جهت امتداد دهیم هنوز قوه به عنصر تبدیل نشده است و آن هیولا است.

و به عبارتی عنصر جسم بسیطی که به غیر از خود تجزیه نمی شود. جسم در کتاب اشارات و تنبیهات بوعلی عبارت از جوهری است که نیاز به موضع ندارد و می توان در آن ابعاد ثلاثه (طول، عرض و ارتفاع) را فرض کرد یعنی جسم هر چیز حجم دار را گویند. منظور از بسیط هم آن است که هر اندازه آن را تقسیم کنیم از آن چیزی حاصل نمی شود که صورتش با صورت اولیه متفاوت باشد.

اسامی دیگر رکن عبارتند از: هیولا، ماده، عنصر، اُستُقُط، موضوع.

 

و در اصطلاح حکما، رکن یا عنصر عبارت از جسم بسیطی (غیر مرکب) که به غیر از خود تجزیه نمی‌شود و تشکیل دهنده اجزای اولیه‌ همه موجودات اعم از انسان و حیوان و نبات و جماد می‌باشد.

 

تمام آنچه عقل بشر توانسته به آن دست یابد را ماهیات گویند.

ماهیات به دو دسته تقسیم می شوند.

1- جواهر (مفرد آن جوهر است): آن چیزهایی هستند که بر روی پای خودشان بند هستند و قائم به ذات خود هستند. مثل جسم.

 

2- اعراض (مفرد آن عرض است): آن چیزهایی هستند که به خودشان بند نیستند و نیاز به جوهر دارند. مانند رنگ که باید روی یک جسم باشد تا نمود پیدا کند.

 

یکی از انواع اعراض کِیف می باشد که جمع آن کیفیات می شود و یکی از روش های تقسیم بندی اشیاء در جهان آفرینش، توجه به کیفیت آنها است.

 

کیفیات به دو دسته تقسیم می شوند:

کیفیت غیر مشترک: کیفیتی است که در اجسام گوناگون، مختلف است و لزوما همه اجسام آن را ندارند و بر اساس آن نمی توان اجسام را مقایسه کرد مانند رنگ و بو.

 

کیفیت مشترک: کیفیتی است که در همه اجسام وجود دارد و می توان بر اساس آن اجسام را با هم مقایسه کرد.

 

تقسیم بندی اجسام بر اساس این کیفیت، به شکل زیر صورت می گیرد:

1- سبکی

2- سنگینی

اگر جسمی دارای سبکی مطلق باشد می توانیم یک خاصیت سبکی نسبی نیز در نظر بگیریم و اگر جسمی دارای سنگینی مطلق باشد می توانیم یک خاصیت سنگینی نسبی نیز در نظر بگیریم.

 

به این ترتیب عناصر به چهار رکن که هر کدام اسم و خصوصیات خاص خود را دارند دسته بندی می شوند:

که عبارتند از:

1. عنصر دارای سبکی مطلق

2. عنصر دارای سبکی نسبی

3. عنصر دارای سنگینی نسبی

4. عنصر دارای سنگینی مطلق

سوال: چه حالاتی باعث می شوند که عناصر دارای سبکی مطلق، سبکی نسبی، سنگینی نسبی و سنگینی مطلق شوند؟

 

جواب: به هر جسمی حرارت داده شود باعث لطافت و متخلخل شدن آن شده و ایجاد سبکی می کند.

به هر جسمی برودت داده شود باعث تکاثف و درهم فشرده شدن آن شده و ایجاد سنگینی می کند.

خشکی باعث ثبات در جسم شده و خاصیت آن را حفظ می کند و در نتیجه سبکی مطلق یا سنگینی مطلق ایجاد می کند.

تری باعث شل شدن و رها کردن خاصیت جسم می شود و در نتیجه سبکی نسبی یا سنگینی نسبی ایجاد می کند.

 

عناصر چهارگانه

 

جایگاه طبیعی عناصر در جهان بسایط

در جهان بسایط اگر عناصر را از خلاء به ملاء رها کنیم هر کدام از عناصر در مکان طبیعی خودشان قرار میگیرند. وقتی به مکان طبیعی خودشان رسیدن نه می توانند بالا بروند و نه پایین بیایند.

 

جایگاه طبیعی عناصر در جهان بسایط

نام گذاری عناصر و المان آنها در جهان مرکبات

اگر کره زمین را در نظر بگیریم خواهیم دید اقیانوس بر روی خاک و هوا بر روی آب و حرارت (خورشید) بر بالای همه آنها قرار گرفته است.

 

نام گذاری عناصر در جهان عناصر و مرکبات

 

عناصر اربعه

1. جسم با سبکی مطلق که آتش عنصری است.

2. جسم به سبکی نسبی که هوای عنصری است.

3. جسم با سنگینی نسبی که آب عنصری است.

4. جسم با سنگینی مطلق که خاک عنصری است.

 

هر کدام از ارکان دارای کیفیت خاصی می باشد. طبق بیان ابن سینا در اشارات و تنبیهات، کیفیت ها نیز به دو نوع فاعله و منفعله تقسیم می شوند.

 

کیفیت فاعله: کیفیتی است که خاصیت تاثیر گذاری بر سایر کیفیات را دارد و شامل حرارت (گرمی) و برودت (سردی) می باشد.

 

کیفیت منفعله: به کیفیتی گویند که از کیفیات فاعله تاثیر پذیری دارد و شامل رطوبت (تری) و یبوست (خشکی) است. منظور از تری در اینجا به معنی روان بودن و سیال بودن است و با خیس شدن تفاوت دارد. به عنوان مثال حرارت موجب ایجاد خشکی می شود و سردی، موجب ایجاد رطوبت می شود.

 

در هرکدام از ارکان یک کیفیت به نهایت خود می رسد. آتش عنصری نماد جسمی است که در طبع خود به نهایت گرمی برسد و آب نماد جسمی است که در طبع خود به نهایت سردی برسد. هوای عنصری مظهر جسمی است که به نهایت روانی و تری برسد و خاک عنصری مظهر جسمی است که به نهایت جمود و بسته بودن و خشکی برسد.

 

باید دقت کنید که این چهار رکن در طبیعت به تنهایی وجود ندارند و هر جسمی از ترکیب هر چهار رکن به وجود آمده است منتهی میزان هر کدام از این ارکان در اجسام طبیعی نسبت به جسمی دیگر کمتر یا بیشتر می باشد.

 

هرکدام از عناصر اربعه علاوه بر کیفیت غالب و بارزی که دارند، یک کیفیت مغلوب و پنهان نیز دارند:

کیفیت بارز عنصر آتش: گرمی و خاصیت پنهان آن خشکی است.

کیفیت بارز عنصر هوا: رطوبت و خاصیت پنهان آن گرمی است.

کیفیت بارز عنصر آب: سردی و خاصیت پنهان آن رطوبت است.

کیفیت بارز عنصر خاک: خشکی و خاصیت پنهان آن سردی است.

 

مثال: در چُدن، خاک عنصری بیشتری است و کیفیت خشکی آن نیز بیشتر می‌باشد و در نتیجه محکم اما شکننده است ولی در فولاد هوای عنصری زیادتر است و در نتیجه قابلیت انعطاف آن بیشتر است. بدین ترتیب با تغییر در مقدار ارکان چهارگانه می‌توان به مواد جدید با خاصیت‌های جدید دست یافت.

 

کیفیات عناصر اربعه و وظایف آنها:

هر کدام از عناصر چهارگانه دارای وظایفی نیز می باشد

 

آتش عنصری:

کیفیت های اولیه: گرم و خشک، سبکی مطلق

وظایف: ایجاد لطافت، نضج، سبکی، کاهش شدت سردی، افزایش حرکت

 

هوای عنصری:

کیفیت های اولیه: گرم و تر، سبکی نسبی

وظایف: ایجاد تخلخل، فاصله بین ذرات اجسام، میل به بالا رفتن، افزایش لطافت و سبکی، شکل پذیری، سیالیت بیشتر و سریعتری دارد

 

آب عنصری:

کیفیت های اولیه: سرد و تر، سنگینی نسبی

وظایف: ایجاد امکان شکل پذیری، افزایش روانی و سیالیت، قابلیت انعطاف در اجسام

         

خاک عنصری:

کیفیت های اولیه: سرد و خشک، سنگینی مطلق   

وظایف: ایجاد پایداری، شکل دهی، حفظ اشکال، شکنندگی

 

دو عنصر سبک (آتش و هوا) در به وجود آمدن ارواح و حرکت آنها و همچنین حرکت اعضاء نقش مهم تری دارند. در حالیکه دو عنصر سنگین (خاک و آب) در به وجود آمدن اعضاء و سکون آنها نقش بیشتری دارند.

 

باید دقت شود که استفاده از کلمات خاک، آب، هوا و آتش برای نزدیک سازی مفاهیم به ذهن می‌باشد و منظور از خاک عنصری، خاک متعارف نیست زیرا خاک ظاهری، خود دارای ترکیبات مختلف است و به مواد گوناگونی تجزیه می‌شود. استفاده از این کلمات به دلیل مشابهتی است که بین بعضی از خصوصیات این مواد با سمبل‌ها یا نمادهای قابل لمس در طبیعت وجود دارد.

 

 عناصر اربعه را نمی‌توان بصورت مجزا در طبیعت پیدا کرد بلکه عناصر در ترکیب مواد مرکب وجود دارند و بدن آدمی نیز از این عناصر تشکیل شده است. به عبارت دیگر نامیدن عناصر چهارگانه به خاک، آب، هوا و آتش از این روست که بین ویژگی‌های عناصر چهارگانه و این نمودهای محسوس، شباهت‌هایی وجود دارد، که اجازه می‌دهد این نمودها را نماد و سمبل آن عناصر بدانیم.

 

با بهره گیری از فیزیک جدید، می توانیم چنین توجیه کنیم که منظور از عناصر اربعه مادی نبوده است، بلکه مجرداتی را شامل می شده است که نشانه و نمایانگر دو کیفیت ماده و انرژی بوده اند. دقیقاً باید بین این مجردات و خاک و آب و هوا و آتش فرقی قایل شد. در هر یک از عناصر اربعه سه عنصر دیگر وجود دارد و به تناسب غلبۀ یک عنصر بر سه عنصر دیگر نام عنصر غالب بر آن نهاده شده است.

 

در توجیه عناصر اربعه بهتر است از گفته «سرآرتور ادینگتن» استاد نجوم دانشگاه کمبریج و رهبر حامیان نظریه نسبیت مددگیریم که می گوید، زمان و مکان و ماده و نور و رنگ و تمام اجسام و اشیاء مخلوق که تا این حد حقیقی و واضح و جدا از هم بنظر می آیند، اگر با وسایل فیزیکی بدقت در آنها غور شود سرانجام به عناصر اربعه خواهیم رسید.

 

مثال هایی از عناصر اربعه:

1 : افزایش غیر طبیعی آب عنصری در یک فرد، می تواند با افزایش در برودت، سبب  تنبلی در وی شود.

2 : افزایش آب عنصری در معده می تواند باعث کاهش توان عضلات معده شده و بزرگی معده و شکم آوردن را ایجاد کند.

 

توجه: نمادها و وظایف ارکان اربعه در جدول شماره (1) آمده است.

رابطه ارکان در پیشگیری و درمان

این چهار رکن در حقیقت چینش نظام عالم را تشکیل می دهند و تمام پیشگیریها، درمان، داروها و تجویزات، بر اساس همین ارکان لحاظ می گردد.

هر موجود یا انسانی بسته به اینکه چه مقدار از ارکان چهارگانه در او باشد، دارای خصوصیتهای مختلفی خواهد بود.

 

گرما ذاتا بسمت بالا حرکت می کند و در اشیا نفوذ می کند موجب لطافت، نضج، سبکی و تسریع می شود و سرما ذاتا بسمت پایین حرکت می کند و باعث انقباض، کندی و شکل دهی می شود و رطوبت موجب نرمی، سستی، امکان شکل پذیری و قابلیت انعطاف پذیری در اجسام می شود و خشکی باعث پایداری، سختی و حفظ اشکال می شود.

 

گرما اگر در فردی بیشتر شود، باعث فعالیت و تلاش می شود این افراد همیشه بسمت تعالی و پیشرفت علاقه دارند و اهل رکود نیستند. قد و قامتشان بسمت بالا کشیده می شود و توان نفوذ در افراد دیگر را دارند.

 

رطوبت اگر در فردی بیشتر شود، موجب نرمی، ازدیاد عرض، سستی و انعطاف پذیری می شود. پس هر فردیکه رطوبت در بدن او زیاد شود، بافت بدنش نرم خواهد شد و عرض بدنش زیاد می شود. همچنین عرض افکارش هم زیاد می گردد و فکرش بسته و تنگ نیست. این فرد انعطاف پذیر خواهد بود و به راحتی تحت تاثیر قرار می گیرد.

همان گونه که آب در هر جا باشد به راحتی تحت تاثیر قرار می گیرد حتی تحت تاثیر یک نسیم ملایم.

 

همین مقوله برعکس آن در بحث سردی و خشکی قابل بیان است، وقتی وارد مساله پیشگیری و درمان می شویم بحث روشن تر خواهد شد.

 

مثلا فردیکه رطوبت در مفاصل و استخوانهایش زیاد شود بیماری نرمی مفاصل و استخوان ایجاد می شود و اگر رطوبت کم شود و خشکی زیاد شود، خشکی مفاصل بوجود می آید.

 

اگر رطوبت در ریه زیاد شد می شود برونشیت و اگر این رطوبت غلیظ تحلیل رود و خلط غلیظ تشکیل دهد می شود آسم.

اگر رطوبت در مغز زیاد شود، میشود ضعف حافظه ی کوتاه مدت.

اما اگر رطوبت در مغز کم شود، میشود ضعف حافظه ی بلند مدت.

همین رطوبت اگر با سردی درآمیزد و در مفاصل و استخوان زیاد شود می شود روماتیسم مفصلی.

اگر این رطوبت و سردی مثل مورد مذکور غلیظ شود و بسمت سردی و خشکی رود از حالت روماتیسم پیشرفت خواهد کرد و می شود آرتروز.

اگر رطوبت در ناخن زیاد بالا رود، ناخن ها زود پاره می شود.

اما اگر خشکی ناخن زیاد شود ناخن ها حالت شکنندگی پیدا می کنند.

اگر سردی بر مغز حاکم شود فرد بی حال و بی رمق و بی انرژی ظاهر می شود.

اگر سردی و تری و خلط غلیظ در قسمتی از کاسه سر و سینوسها تجمع یابند می شود سینوزیت.

اگر همین اخلاط غلیظ در چشم تجمع یابند می شود آب مروارید.

اگر رطوبت زیاد بالاخص سردی و تری در گلو و اطراف لوزه ها ازدیاد یابد می شود ورم لوزه.

اگر خشکی و تکاثف سودایی در بدن ازدیاد یابد می شود بیماری سرطان.

اما اگر گرما بر مغز حاکم شود فرد با تحرک، زیرک، اهل نشاط، مدیر و... ظاهر می شود.

 

 

مراحل درمان

پرهیزات

مفیدات

داروها

اعمال یداوی

 

"در طب اخلاطی درمان به ضد است و تقویت به عین"

 

 مثلا         

در خصوص غلبه سردی و تری در یک عضو

مرحله اول، پرهیز از غذاهای طبع سرد.

در مرحله بعدی، مصرف غذاهای طبع گرم بالاخص گرم و خشک.

اگر بیماری مقاوم بود اقدام به دادن دارو می کنیم.

 

داروهای ساده

مانند: نعنا، پونه، بابونه، بارهنگ، گلاب، گل گاو زبان، بهار نارنج، بادرنجبویه، سیاه دانه، کاسنی، خاکشیر، ترنجبین، آویشن، کنجد، سرکه، عسل، بادام، شیره انگور، رازیانه، سیب، زیتون، لیموترش  و...

 

و اگر صلاح دیده شد از روشهای درمانی مانند: بادکش، حجامت، تنقیه و... استفاده می کنیم.

 

پس قدم اول در بحث درمان، شناخت مزاج جبلی فرد و سپس مزاج سحی و مزاج عارضی و عضو درگیر در بیماری و سپس گذراندن 4 مرحله مذکور است.

 

امزجه

برای رعایت کردن دستورات مزاج ابتدا باید خود مزاج را تعریف کرد.

مزاج در لغت به معنی در هم آمیختن و در طب اخلاطی، به مفهوم کیفیت یکسان و جدیدی است که در نتیجه آمیختن ارکان با یکدیگر و فعل و انفعال آنها در یک جسم مرکب به‌وجود می‌آید. هر جسم مرکبی از چهار رکن آتش عنصری، هوای عنصری، آب عنصری و خاک عنصری تشکیل شده است و اختلاف مقدار این عناصر در اجسام، آنها را با یکدیگر متفاوت می‌کند. به عبارت دیگر مقدار نسبت موجود از هر کدام از این ارکان تعیین کننده‌ی مزاج جسم مرکب خواهد بود.

 

پس هر جسم مرکب، مجموعه ای از عناصر اربعه است که با نسبت های خاصی در کنار هم قرار گرفته اند و بین کیفیت های عناصر موجود، فعل و انفعالاتی صورت گرفته و در نهایت، یک یا دو کیفیت از کیفیت های چهارگانه بر جسم مرکب، غالب شده اند. بر این کیفیت غالب بر جسم مرکب را مزاج می گویند.  

 

عناصر اربعه: آتش، هوا، آب، خاک

کیفیات اربعه: حرارت (گرمی)، برودت (سردی)، رطوبت (تری)، یبوست (خشکی)

 

به بیان دیگر در جسمی مانند گیاه "زنجبیل" با مزاج گرم و خشک، آتش عنصری زیادی موجود است، اما این گرمی به حد عنصر آتش نمی‌رسد، زیرا برای ایجاد زنجبیل عناصر دیگری از جمله هوا، آب و خاک نیز مشارکت داشته‌اند و کیفیت گرم عنصر آتش را در فعل و انفعالات شکسته شده و شدت آن را کم کرده است.

 

حکیم عقیلی خراسانی در کتاب "خلاصه الحکمه" این مطلب را برای نزدیکی به ذهن با مثال آمیختن سرکه [با مزاج سرد و خشک] و شکر [با مزاج گرم و تر] و تولید سکنجبین [با مزاج سرد و تر] توضیح می‌دهد. سکنجبین با وجود اینکه کیفیتی شبیه به سرکه و شکر دارد، اما این کیفیت هرگز عیناً با سرکه و یا شکر برابر نیست و مزاجی یکسان و خاص خود را دارد. علت این امر آن است که فعل و انفعالی که میان دو ماده اولیه به دنبال آمیزش با یکدیگر رخ می‌دهد، باعث تولید جسم جدید با خواص جدید و البته متأثر از دو ماده اولیه می شود.
 

در جهان آفرینش و به‌ازای موجودات جاندار و بی جان بی‌نهایت مزاج داریم، چرا که نسبت آمیختن عناصر چهارگانه با هم متفاوت است.

 

در میان انسانها نیز با وجود طبقه بندی‌های کلی در مزاج‌های اصلی (مادرزادی) و اکتسابی افراد، در واقع هر مزاج دارای طیف گسترده‌ای است تا جایی که می‌توان گفت که هیچ دو شخصی دارای مزاج یکسان نیستند و بنابراین درمان یک بیماری در دو فرد نمی‌تواند کاملا یکسان باشد.

 

بر اساس آنچه از ترکیب ارکان گوناگون اشاره شد. مزاج، حاصل فعل و انفعال کیفیات ضد هم در عناصر چهارگانه است. این کیفیات که گرمی، سردی، خشکی و تری هستند، اگر به نسبت‌های گوناگون با یکدیگر ترکیب شوند، نُه حالت مختلف از مزاج حاصله ممکن است به دست آید.

 

حضرت علی(ع) در نهج‌البلاغه، خطبه‌ی اول، سرفصل خلقت انسان فرموده‌اند:

خداوند انسان را مخلوطی از رنگ‌های گوناگون و چیزهای همانند و سازگار و نیروهای متضاد و مزاج‌های گوناگون گرمی، سردی، تری و خشکی قرار داد.

 

حالت‌های مختلف مزاج

1. مزاج گرم

2. مزاج سرد

3. مزاج خشک

4. مزاج تر

5. مزاج گرم و خشک

6. مزاج گرم و تر

7. مزاج سرد و تر

8. مزاج سرد و خشک

9. مزاج معتدل حقیقی

 

اگر در یک جسم مرکب، هر چهار گروه عناصر از لحاظ کمی و کیفی با هم برابر باشند، آن جسم دارای مزاج معتدل حقیقی است. چنین جسمی، یک جسم فرضی و ذهنی است و در خارج از ذهن وجود ندارد چون هیچ کیفیتی در آن غلبه ندارد. این جسم ذهنی، دارای کیفیت معتدله است چون تمام کیفیت های چهارگانه در این جسم با هم تعدیل شده اند.

توضیح: در جسم دارای مزاج معتدل حقیقی حرارت آتش با برودت آب تعدیل می شود، حرارت هوا با برودت خاک تعدیل می شود، یبوست آتش با رطوبت هوا تعدیل می شود و رطوبت آب با یبوست خاک تعدیل می شود.

 

مزاج معتدل حقیقی

در تمام اجسام مرکب، این فعل و انفعالات بین عناصر انجام میشود اما برخلاف اتفاقی که به صورت ذهنی و فرضی در جسم دارای مزاج معتدل حقیقی واقع می شود، در همه اجسام، در نهایت یک یا دو کیفیت، غالب می شوند که مزاج جسم مرکب را تعیین می کنند.

 

مزاج های ساده

 

مزاج های مرکب

 

این مزاجها ممکن است از کنش عاملهای خارجی، داخلی و روانی مثل فصل، سن، جنسیت، مکان زندگی، اعراض نفسانی (رفتارهای روحی و روانی) و ... تحت تاثیر قرار گرفته و دگرگون شود که به آن مزاج اکتسابی گویند.

 

به بیان دیگر حالتی که از تاثیر محیط اطراف و غذاها و آب و هوا در بدن بوجود میاید را مزاج اکتسابی میگوییم.

 

مثلا زندگی در مناطق گرمسیر و خوردن غذا های گرم باعث زیادی عنصرآتش در بدن بر دیگر عنصرها میگردد که این باعث گرم شدن بدن و رشد بیشتر اندام میشود. در این حالت میگوییم افراد مناطق گرمسیر گرم مزاجتر از افراد مناطق سردسیر هستند.

 

از نظر اطباءِ طب اَخلاطی، اگر بدن انسان از مقادیر متناسب خاک عنصری، آب عنصری، هوای عنصری و آتش عنصری ترکیب شده باشد، مزاج معتدل به‌وجود می‌آید و اگر یک یا دو عنصر و کیفیت‌های مربوطه به هر کدام از ارکان برتری داشته باشد مزاجهای غیر معتدل به‌وجود می‌آیند.

 

جدول شماره (1)

 

نکته: آگاهی از توانمندیها و محدودیتهای هر مزاج می‌تواند در امور زندگی شخصی و اجتماعی افراد بسیار راهگشا باشد.

مثلآ فردی با مزاج گرم و تر که استعداد و توانمندی فراوانی برای کارهای سخت بدنی دارد؛ اگر در شغل‌هایی که نیاز زیادی به دقت و ریزه‌کاری دارد مثل خیاطی، حسابداری و ... که توان حرکتی بدن را محدود می‌کند و تمرکز بالای فکری را می‌خواهد، مشغول به کار شود و همچنین رژیم غذایی با گوشت، چربی و شیرینی‌جات استفاده نماید، بعد ازمدتی دچار سوءمزاج شده و بیمار خواهد شد.